جامع‌الالحان (کتاب)جامع الالحان، از کتابهای مهم فارسی درباره موسیقی ، نوشته عبدالقادربن غیبی مراغی است. فهرست مندرجات۲ - مقدمه ۳ - باب اول ۴ - باب دوم ۵ - باب سوم ۶ - باب چهارم ۷ - باب پنجم ۸ - باب ششم ۹ - باب هفتم ۱۰ - باب هشتم ۱۱ - باب نهم ۱۲ - باب دهم ۱۳ - باب یازدهم ۱۴ - باب دوازدهم ۱۵ - خاتمه ۱۶ - جامع آثار گذشتگان ۱۷ - دستاوردهای متأخر موسیقی ایرانی ۱۸ - موسیقی عامیانه و محلی ۱۹ - نسخه های خطی ۲۰ - نسخه چاپی ۲۱ - خلاصه کتاب ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - شناسنامهتألیف این کتاب در ۷۹۹ آغاز شده و در ۸۰۸ به پایان رسیده است. [۱]
معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.
[۲]
خوان دمیر، ج۴، ص۱۳ـ۱۴.
[۳]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۷.
مؤلف در ابتدا کتاب را برای تعلیم دو پسرش، نورالدین عبدالرحمان و نظام الدین عبدالرحیم، نوشته اما در ۸۱۶ یا ۸۱۸ (بر اساس تاریخ نسخة جامع الالحان نورعثمانیه)، آن را در هرات به نام شاهرخ تیموری (متوفی ۸۵۰) بازنگاری کرده است. [۴]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۲.
[۵]
ذیل «عبدالقادربن غیبی».
این کتاب که از جمله آثار چهارگانه عبدالقادر مراغی در موسیقی است، کامل ترین اثر او دانسته شده و حاوی مقدمه ای در پنج فصل، دوازده بابِ سه تا پنج فصلی و خاتمه ای در شش فصل است.۲ - مقدمهمباحث فصول پنجگانه مقدمه، به ترتیب، در تعریف موسیقی، کیفیت به وجود آمدن موسیقی، موضوع آن، مبادی این فن و علت غایی آن است. [۶]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۷ـ۱۲.
۳ - باب اولباب اول، که در چهار فصل تنظیم شده، شامل بحث درباره ایجاد صوت و عوامل ایجاد کننده آن، نغمه و کیفیت رسیدن صوت و نغمه به گوش و اسباب حدّت و ثقل اصوات بر مبنای طبیعیات است. [۷]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۳ـ۲۶.
۴ - باب دومدر باب دوم، مؤلف تقسیم پرده های ساز یا زه (سیم) واحد را بر اساس روش صفی الدینِ اُرمَوی در کتاب ادوار موسیقی و روش ابداعی خود، که از روش صفی الدین آسان تر و دقیق تر بوده، شرح داده است. او محاسبات اجزا و کسور اجزای وتر را در پایان این باب در جدولی آورده است. [۸]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۲۷ـ۳۹.
۵ - باب سومدر باب سوم، در باره ابعاد (فواصل موسیقی) و طرز محاسبه نسبت آنها بحث شده است. [۹]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۴۱ـ۶۳.
۶ - باب چهارمباب چهارم، که از دشوارفهم ترین قسمتهای جامع الالحان است، در سه فصل انواع اجناس، اقسام بُعد ذی الاربع و ذی الخمس، و انواع ادواری که از اضافه اقسام ابعاد طبقة دوم به طبقه اول حاصل می‌شود، همراه با جداول متعدد تنظیم شده است. [۱۰]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۶۵ـ۹۹.
۷ - باب پنجمباب پنجم، در چهار فصل، به هماهنگی و کوک سیمها و نیز سازهایی که دو یا سه یا چهار سیم دارند و عود کامل که دارای پنج سیم است، اختصاص دارد. [۱۱]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۹.
۸ - باب ششمباب ششم، که درباره ادوار ایرانی است، در چهار فصل شامل ادوار دوازده گانه مشهور، طبقات ادوار، آوازهای شش گانه و شعبات بیست وچهارگانه آن است. [۱۲]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۴۶.
۹ - باب هفتمباب هفتم، سه فصل دارد، به ترتیب درباره اشتباه ابعاد، اشتراک نغمات و ترتیب اجناس. [۱۳]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۵۷.
۱۰ - باب هشتمباب هشتم، شامل سه فصلِ ادوار مشهور در جمع تام، اسم نغمه های ملایم به عربی و یونانی (به همراه جدول) و مناسبت پرده‌ها با آوازها و شعبه هاست. [۱۴]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۶۴.
۱۱ - باب نهمباب نهم، در سه فصل، در شرح پرده های مستوی و منعکس، بیان کوکهای غیرمعهود و روش به دست آوردن عدد نَقَراتِ (کوچک ترین واحد شمارش وزن) ترجیعات است. [۱۵]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۸۷.
۱۲ - باب دهمباب دهم، در چهار فصل، شامل قواعد گرفتهای پرده های مشکل عود، تعلیم خوانندگی، انتقال (تغییرمایه) و دسته بندی آلات موسیقی است. [۱۶]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۸۹ـ۲۱۰.
۱۳ - باب یازدهمدر باب یازدهم، که چهار فصل دارد، با استفاده از آرای فارابی و صفی الدین ارموی به تفصیل درباره ایقاع بحث شده و نیز از ادوار ایقاعی که در زمان حیات مؤلف متداول بوده و ادوار ابداعی نویسنده و در پایان، در باره ساختن تصنیف سخن رفته است. [۱۷]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۳۰.
۱۴ - باب دوازدهمدر باب دوازدهم نیز، در سه فصل، در باره تأثیر ادوار در نفوس و تناسب ادوار دوازده گانه و آوازها و شعبات با مزاج اشخاص و اقوام، اصابع ستّه و مباشرت در تصانیف و انواع تصانیف قدیم بحث شده است. [۱۸]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۵۲.
۱۵ - خاتمهخاتمة جامع الالحان، که خود کتاب مستقلی است و جداگانه نیز چاپ شده است، شامل شش فصل است درباره آداب خنیاگری ، ۴۵ مجلس گوناگون و اشعار مناسب هر مجلس، روش ممارست در فن موسیقی، موسیقی مغولی و اسامی کوکهای مغولی، شرح حال موسیقیدانهای گذشته و نحوه استفاده از عود برای تهییج شنوندگان. ۱۶ - جامع آثار گذشتگانبا آن‌که اتکای عبدالقادر مراغی در بحثهای نظری این اثر مانند آثار دیگرش بیش‌تر بر نظریات و تجارب صفی الدین ارموی است، انعکاس تجارب بزرگانی چون فارابی ، ابن سینا و قطب الدین شیرازی ، نقد آثار موسیقیدانان سَلَف و مقایسه آنها با یکدیگر و نتیجه گیریهای منطقی از این مقایسه‌ها در سراسر کتاب به وضوح دیده می‌شود تا آن‌جا که این کتاب را جامع آثار گذشتگان دانسته و بر این باور بوده‌اند که خواننده با مطالعة جامع الالحان خود را از خواندن آثار دیگران بی نیاز می‌یابد. [۱۹]
ذیل «عبدالقادربن غیبی».
۱۷ - دستاوردهای متأخر موسیقی ایرانیاز سوی دیگر، دستاوردهای متأخر موسیقی ایرانی چه در نواحی مرکزی و چه در حوزه خراسان و ماوراءالنهر، در سده های هفتم و هشتم، نیز در این کتاب بازتاب یافته است زیرا مؤلف در شهرهای نائین ، تبریز ، بغداد ، سمرقند و هرات زندگی کرده و با موسیقی عملی و نظری خراسانیها، پارسها، اعراب، ترکهای شرقی، ترکهای غربی و تاجیکهای آسیای میانه ــ که موسیقی آنها همه یک منشأ دارند ــ از نزدیک آشنا بوده و چکیده این اطلاعات را در جامع الالحان ذکر کرده است، مانند وصف کوکهای معمول سازهای مغولان، تصانیف زبانهای ترکی، عربی و فارسی و ذکر ادوار ایقاعی مزوّج در روزگار مؤلف. او حتی به هند سفر کرد و با موسیقی هندی نیز آشنا شد تا جایی که عَمَلی (تصنیفی) در راکِ (راگا به معنای سرود) هندی و به زبان محلی ساخت. [۲۰]
درویش علی چنگی هروی، تحفة السرور، ج۱، ص۳۵.
۱۸ - موسیقی عامیانه و محلیموسیقی عامیانه و محلی متداول در زمان مراغی نیز، هرچند نه به صورتی بایسته، در جامع الالحان منعکس شده و برای پژوهشهای مردم شناسانه اهمیت بسیار دارد. به ویژه ردیابی نقش فهلویات پارسی دری و برخی اصطلاحات ترکیِ ازبکی در موسیقی آن دوره از جنبه زبان شناسی در خور توجه است. نظر به این‌که آثار موسیقی ایرانی بعد از تألیفات صفی الدین ارموی، انباشته از واژه‌ها و مصطلحات عربی است و بیش‌تر به عربی نگاشته شده است، جامع الالحان که به فارسی دری نگاشته شده و به جای استفاده از واژه‌ها و اصطلاحات عربی، مصطلحات معمول موسیقی جوامع فارسی زبان را ثبت و ضبط کرده است، اهمیتی به سزا دارد. نثر عبدالقادر مراغی یکی از ممتازترین نمونه های نثر علمی قرن هشتم و نهم ایران است که برای تحقیق درباره تاریخ تطور نثر فارسی درخور توجه است. [۲۱]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۵.
۱۹ - نسخه های خطیاز جامع الالحان چهار نسخة خطی شناخته شده است: نسخة کتابخانه بودلیان (ش ۱۸۴۲، مورخ ۸۰۸ و تجدیدنظر در ۸۱۶)؛ نسخة نورعثمانیه (ش ۳۶۴۴، مورخ ۸۱۸) و نسخة دیگر نورعثمانیه (ش ۳۶۴۵) هر دو در استانبول و به نام شاهرخ تیموری؛ و نسخة پاریس (مورخ ۱۰۷۴). [۲۲]
عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، ج۱، ص۱۳.
[۲۳]
منزوی، ج۵، ص۳۸۹۲.
۲۰ - نسخه چاپیدر ۱۳۶۶ ش، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی متن نسخة کتابخانة نورعثمانیه (مورخ ۸۱۸) را همراه با تعلیقات سودمند و پیشگفتار مُمَتِّع تقی بینش در چهارصد صفحه منتشر کرد و در ۱۳۷۲ ش، همان ناشر خاتمه جامع الالحان را در ۲۹۱ صفحه به چاپ رساند. این اثر بر اساس یک نسخه چاپ شده و نسخ دیگر، به ویژه قدیم ترین آنها، در نظر گرفته نشده است. همچنین استقصای کاملی از نظریات معاصران عبدالقادر مراغی درباره زادگاه و اصل او انجام نگرفته و تنها به تبع ترجمه ترکی دایرة المعارف اسلام [۲۴]
ذیل «عبدالقادربن غیبی».
، بر ترک بودن وی تأکید شده است.۲۱ - خلاصه کتاباز فهرست نسخ فارسی کتابخانة بودلیان دانشگاه آکسفورد و اقوال فارمر [۲۵]
ذیل «عبدالقادربن غیبی».
چنین برمی آید که مؤلف ظاهراً فشرده ای از این کتاب را در سال ۸۲۱ برای مطالعة شاهزاده بایسنغرمیرزا (زندگی: ۸۰۲ ـ ۸۳۸) تهیه کرده که نسخه ای از آن به شمارة ۱۸۴۳ در کتابخانة بودلیان موجود است. [۲۶]
زاخاو و اته، ج۱، ستون ۱۰۶۰.
[۲۷]
منزوی، ج۵، ص۳۸۹۲.
۲۲ - فهرست منابع(۱) معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات. (۲) درویش علی چنگی هروی، تحفة السرور. (۳) خواندمیر. (۴) عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان. (۵) منزوی. (۶) EI ۲ , sv " ـ Abd A l-K ¤a ¦dir B Ghayb ¦" (by H G Farmer). (۷) I A , sv "Abdدlkadir B G ayb ¦" (by H G Farmer). (۸) Eduard Sachau and Hermann Ethإ, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindأsta nر, and Pushtu ¦manuscripts in the Bodleian Library , pt ۱: The Persian manuscripts , Oxford ۱۹۸۹. ۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع‌الالحان»، شماره ۴۳۶۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|